Ocak ayının son haftasını Dünya Turu gezilerim kapsamında 105.inci ziyaret ettğim ülke olan Arap Yarımadası’nın güneydoğu kıyısındaki Umman’da geçirdim. Bu makale de Umman’ın kısaca ülke görünümü üzerinden yakın dönem enerji sektöründeki gelişmelere göz atmak amacıyla hazırlanmıştır.
19. yüzyılın sonlarında artan borçlar nedeniyle İngilizler’den aldığı finansal destekler neticesinde İngiliz etkisi altında kalan Umman hükümeti darboğaza girmişti. 1932 senesinde hali hazırdaki Sultanın babası olan Said bin Taimur yönetimi devralmış, özenli bir yönetim stratejisiyle ülkenin borçlarını kapatarak İngiliz etkisinden ülkeyi kurtarmayı amaçlamıştı. Ne varki 1950’li yıllarda çıkan bir iç ayaklanma ve 1960’larda güneydeki Dhofar bölgesinde patlak veren bir direniş sonucunda ise Sultan Said bin Taimur İngilizler’e başvurmak zorunda kalmış, 1970’lerde devam etmekte olan Dhofari Ayaklanması, Sultan Said egemenliğinin oğlu Qaboos bin Said al-Said tarafından devrilmesi ile sona ermişti. Sultan Qaboos yönetime geçtiğinde yoksulluk içinde ve diğer ülkelerden izole halde yaşayan Umman için 1967 yılında başlayan petrol ihracatı, kalkınma yatırımlarına büyük bir kaynak oluşturmuş, bu yatırımlar, güneydeki isyanların bastırılmasında da etkili olmuş, ülke içinde bütünlük yeniden sağlanmış, ekonomik altyapının kurulmasında ve gerekli hizmetlerin sağlanmasında beş yıllık kalkınma planlarının büyük rolü olmuş, demokratikleşme hareketleri de bu dönemde başlamıştı. 1970 yılında kansız bir darbe ile iktidara geçen Sultan Qaboos bin Said, öncelikle iç güvenliği sağlamış ve zaman içinde güttüğü akılcı ve barışcı politikalarla Umman’ı hem Arap Devletleri Ligi’nin hem de uluslararası toplumun saygın bir üyesi yapmış.Sultan Qaboos, başta İçişleri, Maliye, Savunma ve Petrol Bakanlıklarını kurarak devlet yapısını büyütme ve daha etkin hale getirme yoluna gitmişti. Umman Sultanlığı’nda savunma, dış politika ve iç güvenlik konuları başta olmak üzere ülke yönetiminde 1970 yılından bu yana iktidarda bulunan ve 23 Temmuz 1972’den beri de hem sultanlık, hem de başbakanlık görevini yürüten Sultan Qaboos tek ve son karar merciidir. Devlet Başkanı Sultan Qaboos, Başbakanlık makamının yanısıra Savunma, Maliye ve Dışişleri Bakanlığı görevlerini de kanunen uhdesinde bulundurmaktadır. Hükümet üyeleri doğrudan Sultan tarafından atanmaktadır.
1970 yılında bağımsızlığını ilan eden Umman aynı yıl Türkiye tarafından tanınmış ve iki ülke arasında diplomatik ilişkiler 1973 yılında tesis edilmiştir. İkili ilişkiler, sahip bulundukları özgün ve önemli jeostratejik konumlarının da biçimlendirdiği karşılıklı yarar ile ortak çıkarlar temelinde gelişen bir seyir izlemektedir. İki ülke Dışişleri Bakanlıkları arasında siyasi istişarelerin son turu yaklaşık 11 yıl aranın ardından TC Dış İşleri Bakanlığı heyetinin 29 Ocak 2017 tarihinde Muskat’ı ziyareti vesilesiyle gerçekleştirilmiştir.[i] Bu arada hatırlamak açısından 2017 yılının son ayında İstanbul’da düzenlenen İslam İşbirliği Teşkilatı (İİT)’na Umman , Kuveyt ve , Katar gibi üst düzeyde katılım sağlayan ülkelerden biriydi .
Umman İstatistik ve Enformasyon Milli Merkezi tarafından yayınlanan son verilere göre, Umman Sultanlığı’nda 2017 yılının ilk 9 aylık döneminde, petrol ve gaz sektörü ile bunun dışındaki ürünlerin doğrudan ihracatında büyük oranlarda gelişme kaydedildi. Sözkonusu verilere göre, ihracattaki yükseliş petrol ve gaz dışı sektörlerde % 31.4 seviyesinde gerçekleşti. 2016 nın aynı döneminde bu alanda, toplam 4,67 Milyar ABD Doları ihracat gerçekleştirilmişken, bu sene bu değer 6.24 Milyar ABD Doları olarak kaydedildi. Madencilik ürünleri ihracatında % 51.5, kimyasallarda % 41.9, plastik ve temel metallerde % 43.5 oranında artış gerçekleşti. Aynı dönemde ihracattaki genel artış % 21.8 oranında oluşurken, ülkenin temel ihracat kalemi olan petrol ve gaz sektöründen elde edilen gelir % 28.8 oranında yükselerek yaklaşık 14 milyar ABD Dolarına erişti. Yine belirtilen dönemde Umman ham petrolünün ihracatında ortalama varil başı satış fiyatı 51.3 ABD Dolarına yükseldi. Geçen sene ortalama fiyatı ilk 9 ay için 40.1 ABD Doları mertebesindeydi. Buna karşık re-eksportlarda % 8 oranında azalma yaşandı ve re-eksport işlemleri toplamı 3.7 Milyar ABD Dolarına geriledi.[ii]
6 Kasım 1996 tarihinde Sultan Qaboos’un yayınladığı Sultanlık Kararnamesiyle anayasa niteliğindeki Temel Yasa ilan edilmiş ve böylece Devlet Konseyi ve Şura Meclisi’nden oluşan iki kanatlı Meclis yapısıyla meşruti monarşiye geçilmiştir. Temel Yasa’yla ayrıca, tahta geçiş süreci netleştirilmiş, Başbakanlık makamı tesis edilmiş ve Umman vatandaşlarına temel haklar tanınmıştır. Şura Meclisi’nin kuruluş gayesi, hükümet ile halk arasındaki ilişkiyi güçlendirerek halkın siyasi sürece katılımını sağlamak ve kurumsal devlet yapısının oluşumuna katkıda bulunmaktır. Şura Meclisi’nin üye sayısı Başkanla birlikte 85’dir. Üyeleri seçimle işbaşına gelmektedir. 1997 yılında kurulan Devlet Konseyi’nin üyeleri atamayla göreve gelmektedirler. Şura Meclisi’ne yardımcı danışma organı niteliğindeki Devlet Konseyi’nin Başkanı ve üyeleri Sultan Qaboos tarafından yayınlanan Kararnamelerle atanmaktadırlar. Konsey’in üye sayısı Başkanla birlikte 84’tür. Kısaca , danışma görevi üstlenen Umman Konseyi, El Şura Meclisi ve El Davla Meclisi diye bilinen iki kamaradan. Alt kamara El Şura’nın 84, üst kamara El Davla’nın ise 58 üyesi bulunmakta El Şura’nın üyeleri seçimle iş başına gelirken, Davla’nın üyeleri ise sultan tarafından belirlenmekte. Son seçimler, 2011 Ekim’de gerçekleştirildi. 21 yaşın üzerindeki herkes oy kullanabiliyor. Yargı organı Yüksek Mahkeme olan ülkede, haksızlığa uğrayan vatandaşların sultana bizzat temyize gitme hakkı bulunuyor. Temel olarak Britanya Medeni Hukuku ve İslam Hukuku’nu temel alan Umman, Uluslararası Adalet Divanı’nın zorunlu yargı yetkisini kabul etmemekte .
Kıyı bölgelerinde nemli ılıman iklim hakim olurken, çöl bölgelerde genel karasal iklim hakim olan ,.Hint Okyanusu ve Basra Körfezi ile çevrili olan Birleşik Arap Emirlikleri, Suudi Arabistan, Yemen’le sınır komşusu olan Arap Yarımadası’nın güneydoğusu kıyısındaki 309.500 kilometrekare yüzölçüme sahip olan ve BM, Körfez İşbirliği Konseyi, Arap Ligi, İslam İşbirliği Teşkilatı, Uluslararası Atom Enerjisi Kurumu, Bağlantısızlar Hareketi (G-77). Gibi Uluslararası Kuruluşlara üye olan (Oman) Umman Hürmüz Boğazı ile Yemen arasında yaklaşık 1700 kilometre uzunluğunda kıyıya sahi ve ülkenin yüzde sekseninden fazlası çölle kaplı kalan kısmı da yüzde 15’i de dağlık bölgelerden oluşmakta . Bu dağlar içinde en yüksek dağlar El Hacer ve El Kara. Kapsamlı modernleşme programı, bir taraftan Britanya’yla süren ilişkileri korurken, diğer taraftan ülkeyi dış dünyaya açtı. 2011 yılının başında Arap Baharı’ndan etkilenen ülkede muhalif gruplar siyasi özgürlüklerin artması ve yolsuzlukların sona erdirilmesi için sokaklara dökülmüş ama pek çok komşusunun aksine, Sultan Seyd, sokaklara dökülenlerin taleplerine yanıt vermeyi başarmış. Hem siyaset hem de ekonomi alanında reformlar gerçekleştiren Sultan Seyd, Umman Konseyi’nin yasama ve yürütme yetkileri ile işsizlik sigortalarını garanti altına almakla kalmayı gelişmelere paralel olarak, Körfez İşbirliği Konseyi, halk ayaklanmalarının sıçradığı Umman ve Bahreyn’e 10’ar milyar dolarlık fon ayırma kararı da aldı.Aynı yılın yaz aylarında protestolar devam etse de, Ekim ayında konseyin yetkileri sultan tarafından genişletmişti.
Umman’ın nüfusu Araplar ile Beluci, Güney Asya ve Afrika kökenlilerden oluşuyor. Resmi dilin Arapça olduğu ülkede ayrıca İngilizce, Beluci, Urduca ve çeşitli Hint lehçeleri konuşulmakta. Nüfusun yüzde 75’inin İslamiyet’e bağlı İbadi mezhebinden olduğu ülkede, diğer yüzde 25’lik bölümü ise Sünniler, Şiiler ve Hindular oluşturmakta. (Aralık 2016) rakamlarıına göre 4.550.358 olan Oman nüfusu Şubat 2018 tahminlerine göre 4 milyon 750 bin 117 dir ve dünya sıralamasında 127. sırada yer almakta. Nüfusun büyük çoğunluğunu yüzde 65,7’yle 15-64 yaş arası oluşturuyor. Bunu yüzde 31,2’yle 0-14 yaş ve yüzde 3,1’le 65 yaş üzerinde bulunanlar oluşturuyor. Umman, nüfus artış sıralamalasında dünya 47’ncisi.[i] Ülkede 15 yaş üzerinde okuma yazma bilenler yüzde 81’lik bir yüzdeye sahip. Bu oran erkeklerde yaklaşık yüzde 87’ye yükselirken, kadınlarda ise yüzde 74’e düşüyor. GSMH ise 2016 itibarıyla 66,2 milyar ABD Doları olarak kaydedilmektedir .
Basra ve Umman körfezleri arasında bulunan ve küresel petrol ticaretine yönelik kritik önemi olan Hürmüz Boğazı, 2016’da uluslararası deniz yollarında en fazla petrol taşımacılığı yapılan geçiş noktası konumundaydı. ABD Enerji Enformasyon İdaresi verilerine göre, 2016’da Hürmüz Boğazı’ndan günlük ortalama 18,5 milyon varil petrol taşıması gerçekleştirilmişti. Suudi Arabistan, Irak, Kuveyt ve Birleşik Arap Emirlikleri gibi zengin petrol kaynaklarına sahip ülkelerce üretilen petrolün yaklaşık yüzde 80’i Hürmüz Boğazı’ndan geçerek Asya pazarına yönelmişti.Petrol taşımacılığının diğer bir kritik noktaysa Kızıldeniz’i Aden Körfezi’ne bağlayan ve Afrika Kıtasıyla Arap Yarımadası’nı birbirinden ayıran Bab’ul Mendep Boğazı’dır. Geçtiğimiz yıl günlük ortalama 4,8 milyon varil petrol taşımacılığı yapılan boğazda, dünya çapında en fazla petrol taşınan dördüncü güzergah konumunda yer aldı.
Enerji eksenine baktığımızda; Arap Yarımadası’nın güneydoğu kıyısındaki Umman’ın gelirinin önemli bölümünü petrol ve gaz rezervleri oluşturmakta. Geçtiğimiz 2017 senesinde Suudi Arabistan ile Rusyaopecin-petrol-uretimi’nın ardından Kuveyt, Umman ve Venezuela tarafından petrol üretiminin 2018’in ilk çeyreğinin sonuna kadar azaltılması kararının uygulanacağı bildirilmişti. Bu arada petrolün Umman’da ilk olarak 1962 senesinde bulunduğunu anıımsamakta da fayda var. Umman’da petrol üretiminin % 90’ı doğalgaz üretiminin tamamı PDO (Petroleum Development Oman) şirketince yapılmaktadır. PDO’nun yüzde 60 hissesi Umman devletine aittir. Geriye kalan hissesinin yüzde 34’ünü Royal Dutch Shell, yüzde 4’ünü Total ve yüzde 2’sini ise Partex paylaşmaktadır. Umman doğalgazının, gerek sanayide kullanılması, gerekse petrol çıkartılmasında kullanılacak olması nedeniyle ihtiyaca karşılık vermeyeceği düşünülmektedir. İleride Umman’ın yeni kaynaklar bulamaması halinde doğalgaz ihraç eden değil ithal eden bir ülke olabileceği uzmanlar tarafından ifade edilmektedir.
Umman’da hali hazırda faal iki rafineri işletmesinden Oman Refineries and Petroleum Industries Company’s (Orpic) tarafından işletilen Sohar Rafinerisi’nin kapasitesi Ekonomi Bakanlığı verilerine göre [ii] 116,000 Varil/Gün seviyesindedir. Çalışmalarının sonuçlanmasının ardından rafineriye 82.000 Varil/Gün işleme kapasitesinin eklenmesi öngörülmektedir. ORPIC Umman’da rafine petrol ürünleri üreten tek şirkettir. Bu Projeye ilave olarak, Oman Oil Co. ve Abu Dhabi’s International Petroleum Investment Co. (IPIC) ortaklığında inşa edilecek Duqm Rafinerisinin de günlük 230 000 Varil/Gün işleme kapasitesine sahip olması ve projenin de 2019 yılında tamamlanması planlanmakta.
Umman’ın petrol ve doğalgaz ihraç ettiği başlıca ülkeler Çin, Tayland, Japonya ve G. Koredir.
Ortadoğunun orta gelirli ülkesi olan ülke, 2000 yılında Dünya Ticaret Örgütü’ne katıldı. Eylül 2006’ya gelindiğinde ise ABD’yle serbest ticaret anlaşması imzaladı. Hükümet, yabancı ülkelerden göç yoluyla gelmiş olan işçiler yerine yerel işçilerin çalıştırılması yönünde teşvik politikaları uygulayarak işsizlik oranını azaltmayı hedefliyor.Ülkede endüstriyel gelişim doğalgaz kaynakları, metal üretimi, petrokimya ürünleri ve uluslararası gemi aktarma limancılığı üzerinde odaklanmış olan Umman’da sanayi, bilgi teknolojileri, turizm ve yüksek eğitim gerektiren alanlarda özel yabancı yatırımlar hız kesmeeden devam ediyor İklimin ve doğal koşullarının elverişsizliği sebebiyle tarım, ekonominin yalnızca yüzde 1,5’ini oluşturuyor. Ekonomi sanayi ve hizmet sektörüne dayalı. 2016 yılında Umman hükümetinin uygulamaya başladığı kemer sıkma politikası sonucu, kamu sektöründeki ücret artışları durmuş, sübvansiyonlar kesilmiştir. Bu durumun özel tüketim de dahil, genel ekonomik faaliyetleri olumsuz etkilemesi nedeniyle, Umman’ın 2016 yılında %2,0 oranında büyümüştür. Umman’da hükümeti temelde petrol dışı sektörlerin ve özel sektörün güçlendirilmesi, kamu harcamalarının displine edilmesi, devlet gelirlerinin artırılması ve dengeli bir bütçe yapısının oluşturulmasını hedeflemektedir. Hızlı nüfus artışı, azalan üretim düzeyi ve petrol kaynaklarının sınırlılığı, geçmiş yıllarda Umman ekonomisini epey zora sokmuştur. [iii]İşsizliğe dair kaygılar ve petrole olan aşırı bağımlılık, hükümetin ekonomi politikasını 3 tema üzerinde kurmasına yol açmıştır. Bu temalar; “Ummanlılaştırma” adı verilen yabancı işgücünün yerli işgücü ile değişimi, ekonomik çeşitlendirme ve özelleştirmedir. 2020 yılına kadar petrol gelirlerinin GSYİH içindeki payının % 9’a düşürülmesi ve doğal gazın payının % 10’a çıkarılması hedeflenmektedir. Özellikle petro-kimya, plastik sanayii ve turizm sektörlerinde çeşitli atılımlar yapılmaktadır.
Geçtiğimiz 2017 yılın ikinci yarısında Umman Sultanlığı’nın en önemli projelerden biri olan ve Kuveytli KPI ile ortaklaşa kuracağı Duqm Rafinerisi’ni inşa edecek şirketler belirlenmişti. Oman Oil Company (OOC) ve Kuwait Petroleum International (KPI) ortaklığının kurmayı planladığı, yaklaşık 7 milyar ABD Dolara malolması beklenen Duqm Rafinerisi Projesine yönelik 3 adet Mühendislik, Satın Alma ve İnşaat (EPC) ihaleleri sonuçlandı. İhaleleri, Güney Kore, İspanya, İngiltere ve İtalya firmalarının yer aldığı konsorsiyumlar kazandı. İlk EPC ihalesini İspanyol Tecnicas Reunidas ile Güney Koreli Daewoo Engineering & Construction konsorsiyumu, ikinci EPC ihalesini İngiliz Petrofac ve Güney Koreli Samsung Engineering ortaklığı ve üçüncü EPC ihalesini de İtalyan Saipem İnternational kazandı. Rafineri tamamlandığında 230.000 gün/varil işleme kapasitesine sahip olacak. Rafinerinin 2021 yılında hizmete girmesi planlanmakta.
Ekim ayında Hollanda merkezli petrol şirketi Royal Dutch Shell, Umman Sultanlığı’nın en önemli petrol sahalarından biri olan Mukhaizna’daki yüzde 17’lik hissesini satma kararı alması bir başka gelişmeydi. Royal Dutch Shell, Umman Sultanlığı’nın en önemli petrol sahalarından biri olan ve Ummanlı Occidental Petroleum Oman şirketi tarafından işletilen Mukhaizna petrol sahasındaki hisselerini satmaya kararına konu olan satış işleminin toplamda 200 milyon dolar seviyesinde olması öngörülmekte.Sahaya yönelik sondaj ve üretim anlaşmasını iki şirket 2005 yılında imzalanmış ve Umman Devleti ile kurulan ortaklık çerçevesinde konsorsiyumda yer alan firmalara 30 yıllık petrol arama ve üretim imtiyazı verilmişti. O günden bu yana üretimi 16 kat artırılan sahadan 2016 yılında günlük 127.000 varil ham petrol üretimi gerçekleştirilmişti.
Kasım 2017 de ise İtalyan enerji şirketi Eni, Umman kamu enerji şirketi OOCEP ile birlikte Umman karasularında petrol ve doğal gaz çalışmaları yapacak. İtalyan enerji şirketi Eni ve Umman kamu petrol şirketi Oman Oil Company Exploration and Production (OOCEP) şirketi arasında hidrokarbon üretim anlaşması imzalandı. İki şirket Umman’ın karasularında bulunan 52. Blokta petrol ve doğal gaz arayarak, üretim yapacak. Anlaşmaya göre Eni’nin bağlı ortaklığı Eni Oman B.V. çalışmalarda yüzde 85 hisseye sahip olurken, Ummanlı OOCEP ise yüzde 15 hisseye sahip olacak. Umman’ın Güney açıklarında bulunan sahanın enerji rezervi henüz tam olarak keşfedilmiş değil. Yaklaşık 90 bin kilometrelik bir alanı kaplayan sahanın derinliği 10 ila 3 bin metre arasında değişiyor. Eni CEO’su Claudio Descalzi konuya ilişkin olarak anlaşmanın Orta Doğu’daki varlıklarını güçlendirme açısından önemli bir köşetaşı olduğunu kaydetmişti.
Bu meyanda Ekonomi Bakanlığı ile Türkiye İhracatçılar Meclisi organizasyonu ve Orta Anadolu İhracatçı Birlikleri (OAİB) işbirliğiyle, 26 Şubat-1 Mart 2018 tarihleri arasında Umman’a bir Ticaret Heyeti programı düzenlenecek ve Türkiye-Umman İş Forumunun yanı sıra her iki ülke girişimcilerini buluşturan ikili iş görüşmeleri esnasında enerji sektöründe ne gibi gelişmeler kaydedileceğini önümüzdeki günlerde göreceğiz.
Hazırlayan: Çiğdem YORGANCIOĞLU – http://www.cigdemyorgancioglu.org/
[1] http://www.mfa.gov.tr/oman-siyasi-iliskileri.tr.mfa
[1] https://www.ekonomi.gov.tr
[1] The current population of Oman is 4,750,117 as of Monday, February 5, 2018, based on the latest United Nations estimates.Oman population is equivalent to 0.06% of the total world population.Oman ranks number 127 in the list of countries (and dependencies) by population.The population density in Oman is 15 per Km2 (39 people per mi2).The total land area is 309,500 Km2 (119,499 sq. miles)74.6 % of the population is urban (3,456,850 people in 2018)The median age in Oman is 29.3 years
http://www.worldometers.info/world-population/oman-population/
[1] TC Ekonomi Bakanlığı https://www.economy.gov.tr/portal/faces/home/disIliskiler/ulkeler/ulke-detay/Umman
[1] Umman Ulke Bülteni 2017 Deik https://www.deik.org.tr