BP istatistiklerine göre İran 34 trilyon m3’lük doğal gaz kaynakları ile dünyada en çok doğal gaz kaynaklarına sahip ülke konumunda. Fakat her ne kadar İran zengin doğal gaz kaynaklarına sahip olsa da şu ana kadar doğal gaz ticaretinde önemli bir oyuncuya dönüşemedi. Bunun en önemli nedenlerinden biri ülkede sürekli artan doğal gaz talebi. Nitekim İran’ın toplam enerji tüketiminin %60’ı doğal gazdan oluşuyor.
Kaynak: BP
Her ne kadar İran dünyada en çok doğal gaz üreten 4. ülke konumunda olsa da, ülkede üretilen doğal gazın neredeyse tamamı iç piyasada tüketiliyor. Son 10 seneye bakıldığında İran’ın tüketimi ve üretimi yaklaşık olarak aynı çizgide gelişim gösterdi. Bu bağlamda İran 2014 senesinde 172,6 milyar metreküp doğal gaz üretimi yaptı ki bunun da 170,2 milyar metreküplük kısmı iç piyasada tüketildi.
Yıllara Göre İran’ın Doğal Gaz Üretimi ve Tüketimi
Kaynak: BP
Tüketimin yüksek olması ile beraber üretim de ülke kapasitesinin çok daha altında bulunuyor. Dünyadaki toplam doğal gaz rezervlerinin %18,2’sine sahip olmasına rağmen, İran 2014 senesinde dünyada üretilen toplam doğal gazın sadece %5’ini üretebildi.
Dolaysıyla, İran’da kullanılmayan birçok doğal gaz sahalarının olduğunu mevcut rakamlara bakarak anlayabiliriz. Bunun ise birkaç nedeni bulunuyor.
Öncelikle İran 1979 senesinden itibaren uluslararası yaptırımlara maruz bırakıldı. Bu durum İran enerji kaynaklarının yeterli ölçüde geliştirilememesine neden oldu. Bu bağlamda, İran kendi enerji kaynaklarını kendisi geliştirmek durumunda kaldı. Fakat İran bu süreçte hem ekonomik sıkıntı yaşadığı için, hem de petrol ve doğal gaz sahalarının geliştirilmesinde kullanılan teknolojiden yoksun bırakıldığı için kendi enerji yataklarını yeterli ölçüde geliştiremedi. Ayrıca, İran yaptırımlardan dolayı doğal gazını satacak pazar bulmakta zorluk çekti. Bu nedenle ülkede birçok doğal gaz sahaları gelişim gösteremedi.
Öte yandan, İran Anayasasında İran’ın doğal kaynaklarının yabancıların mülkiyetine devredilmesi engeli var. Bu bağlamda ülkede faaliyet gösteren Uluslararası Petrol Firmaları her hangi enerji sahasını geliştirdikten sonra sahayı üretim aşamasında İran Ulusal Petrol Şirketine devretmek zorunda. Dolaysıyla İran yürürlükteki enerji yasasından dolayı Uluslararası Petrol Firmaları nezdinde cazibesini kaybetti. Fakat İran hükumeti mevcut yasada düzenleme yaparak ülkedeki doğal kaynakların yabancılara devrinin yolunu açan çerçeve anlaşması hazırlıyor. Önceki yasadan farklı olarak, yeni yasada üretim sahalarının işletilmesinin 5 yıldan 25 yıla çıkarılması öngörülüyor. Yeni yasanın hükümet tarafından Aralık 2015’de yürürlüğe konması planlanıyor. Bu durumun İran’daki doğal gaz sahalarının geliştirilmesine önemli katkı sağlayacağı bekleniyor. Ayrıca, İran P5+1 devletleri ile yürüttüğü nükleer müzakerelerde anlaşma sağladığı için, İran’a uygulanan yaptırımların anlaşmanın yürürlüğe girdiği gün kalkması öngörülüyor. Dolaysıyla kısa ve orta vadede İran doğal gaz üretiminin ciddi oranda artması bekleniyor. Peki, bu durum İran’ı Avrupa piyasasında önemli bir oyuncuya çevire bilecek mi?
Öncelikle, şunu belirtmekte fayda var ki, ülkede şu anda ciddi altyapı yetersizliği bulunuyor ve yaptırımların bu sene kalkması durumunda İran’ın doğal gaz sahalarını geliştirip piyasaya sunması için yaklaşık 6-7 senelik bir zaman dilimine ihtiyacı var. Diğer taraftan İran’ın doğal gaz sahalarının büyük kısmı ülkenin güneyinde bulunuyor.
Dolaysıyla İran ürettiği gazı bu sahalara yakın pazarlara satmayı tercih edecektir. Bu bağlamda İran’ın devam eden 10’a yakın boru hattı projesi bulunuyor ve bu projeler vasıtasıyla İran Hindistan, Pakistan, Afganistan, Çin, Birleşik Arap Emirlikleri, Kuveyt, Irak ve Suriye gibi ülkelere doğal gaz satmayı planlıyor. Diğer taraftan, İran toplamda 70 milyon ton kapasiteli 6 sıvılaştırılmış doğal gaz terminali yapmayı hedefliyor. Bu doğrultuda İran özellikle Japonya ve Güney Kore başta olmak üzere fiyatların Avrupaya göre çok daha yüksek olduğu Uzak Doğu piyasalarını hedefliyor.
Göründüğü gibi İran için Avrupa’ya büyük miktarlarda doğal gaz satmak hiç de cazip görünmüyor. Çünkü İran’ın Avrupa’ya büyük miktarlarda doğal gaz satabilmesi için Türkiye sınırına kadar yaklaşık olarak 1800 km’lik bir boru hattı yapması gerekiyor ki, bunun Türkiye ve Avrupa ayağı da dikkate alındığında Avrupa’ya doğal gaz satmanın İran için hiç de karlı bir durum olmadığı ortaya çıkıyor. Fakat, İran mevcut ve yapılmakta olan altyapıları kullanarak Avrupa’ya küçük miktarlarda doğal gaz ihraç edebilir. Bilindiği üzere İran şu anda Tebriz-Ankara Boru Hattı vasıtası ile Türkiye’ye yılda yaklaşık 10 milyar metreküp doğal gaz ihraç ediyor ki, bu hattın kapasitesinin ikiye çıkarılması düşünülüyor. Dolaysıyla, İran Tebriz-Ankara Boru Hattı’nı kullanarak yıllık yaklaşık 10 milyar metreküplük doğal gazı Türkiye’ye ve oradan da TANAP ve TAP boru hatları vasıtasıyla Avrupa’ya pazarlayabilir.
Emin Akhundzade
Hazar Strateji Enstitüsü Akademik İşler Koordinatörü